ISTORIJA KULE

Današnja Kula pominje se u istorijskim zapisima kao jedno od najstarijih naselja Bačke. Pretpostavlja se da je tu još 1522. godine, na početku 16. veka, postojao "grad od zemlje" s turskom vojnom posadom i nešto malo unaokolo naseljenih Srba i Bunjevaca.

U stvari, najranije, zvanične podatke o Kuli srećemo u beleškama o posedu Ferenca Vešelenjija iz 1652. godine, kao i iz projekta grofa Štarenberga od 29. avgusta 1699. godine u kojem se govori o granici prema Turcima na kojoj je bila posada od 100 vojnika. Po svemu sudeći, Kula ili bliža okolina je bila naseljena mnogo vekova pre prvih nađenih zapisa o postojanju ovog mesta. Velika pustošenja u ovim krajevima i izmenjena struktura stanovništva su doprineli da tragovi ranijih naselja nestanu. Po narodnom predanju, u vreme Turaka, negde na teritoriji današnje Kule, postojala je jedna kula sa turskom posadom (manje utvrđenje ili osmatračnica), te se smatra da je mesto po toj kuli i dobilo naziv. O ovome ne postoje neki čvršći dokazi, niti su u tom pravcu vršena ozbiljnija istraživanja do danas. Pa ipak se zna da je u narednim vekovima ova teritorija često menjala gospodare da bi se tek posle I svetskog rata pripojila matici Srbiji. I pored velikih pustošenja koja su Turci vršili u ovim krajevima su iz tih vremena ostali prvi pisani tragovi o postojanju Kule. Tako je zabeleženo u crkvenim zapisima prelatstva, Kaloča (Mađarska) o ubiranju dadžbina (desetine) za crkvu.
"...1543. godine... Kula (!) 12 forinti i 1 par čizama..."
"...1650. godine... Kula 12 forinti i par čizama..."

U jednom zapisu iz 1733. godine je zabeleženo da je Kula imala 251 kuću. Zapisi iz tih vremena spominju Kulu kao: Kulja, Kola, Kula, Gornja Kula, Donja Kula, što upućuje na mogućnost postojanja i dva odvojena naselja: jedan deo naselja, verovatno na padinama uzvišice Telečke, a drugi negde ispred ovih padina.

Iz 18. i 19. veka postoje već redovniji zapisi o ovim krajevima. U Bačkoj, pa i u okolini Kule, obzirom na prirodne pogodnosti prvenstveno se razvijala zemljoradnja i stočarstvo. Naseljavanje Mađara 1740. i Nemaca 1780-1785. godine imalo je pored ekonomskog, i nacionalno-politički karakter.

Baš za okolinu Kule, pa i celu srednju Bačku, od ogromnog je značaja bilo iskopavanje odvodnog kanala od Kule do Vrbasa 1785. godine, kojim su odvođene vode iz močvarnih predela iz gornjeg atara Kule u prirodni tok rečice od Vrbasa prema Tisi. Ovaj kanal je produžen do močvarnog predela kod Novog Sivca 1786. godine. Već u periodu 1793-1797. godine ovaj kanal je produžen i povezan sa Dunavom i Tisom te je stvorena preteča današnjeg Velikog Bačkog Kanala. Tvorac ovog kanala je bio inženjer Jožef Kiš, koji je u ostvarenju ovog velikog poduhvata nailazio na mnogo nerazumevanja i velike teškoće.

Kula je pred sam kraj 19. veka povezana sa ostalim mestima makadamskim putem Sombor-Kula-Vrbas-Bečej, i Kula-Krstur-Odžaci. Direktnu železničku vezu dobija 1896. godine prugama Sombor-Kula-Bečej, i Mali Iđoš-Kula-Bačka Palanka. Železnička veza je postojala i ranije iako nešto udaljena od Kule, prugom Subotica-Vrbas-Novi Sad, kada je stanica u Vrbasu nosila naziv Vrbas-Kula.

Privreda Kule već u 18. veku beleži vidan razvoj, a u 19. i 20. veku umesto manufakturnog dobija industrijski karakter. Prerada konoplje i vlakana svilene bube, zatim proizvodnja piva, bili su poznati u Kuli u 19. veku. Početkom 20. veka selo je imalo 9000 stanovnika; zanatstvo je bilo veoma razvijeno, dok je industrija bila u usponu. Kula je imala i svoj list: "Backsai Kozerdekek".

Ustaljenjem novonaseljenih stanovnika u 18. veku, ne samo zemljoradnja i stočarstvo, već i zanatstvo se počelo razvijati. Tako su u Kuli po zapisima iz 1815. godine postojali cehovi krojača, obućara, a kasnije 1819. godine cehovi ćurčija, tkača itd. Zanatstvo se naglo razvijalo, pa je 1894. godine zanatsko udruženje u Kuli brojalo 254 člana, a koji su evidentirali 154 pomoćnika i 59 učenika. Razvijeno zanatstvo je u ovom mestu bila kolevka industrijalizacije. Tako je:
1812. godine osnovana fabrika piva.
1876. godine je podignut prvi parni mlin.
1880. godine je osnovana fabrika plugova.
1882. godine je osnovana livnica i fabrika armatura.
1892. godine osnovana je fabrika svilenih tkanina.
1904. godine osnovana je fabrika stolarija.
1906. godine osnovana je fabrika šešira.
1908. godine je osnovana fabrika vunenih tkanina.
1916. godine je podignut Mlin "Žitobačke".
1920. godine je podignuta fabrika kože, mada njena proizvodnja datira još iz 1753, kada su to bile manufakturne radionice, s malim brojem radnika i ponekom mašinom.

Neke od ovih fabrika su posle Prvog svetskog rata, a naročito za vreme svetske ekonomske krize (1929-1931. godine) prestale sa radom, kao što su fabrika svilenih tkanina, fabrika stolarija i fabrika šešira.

Opština Kula
Opšte informacije

Površina (2004)
poljoprivredna
šume 481 km²
45404 ha
279 ha
Stanovništvo (2002) 48353 stanovnika
Prirodni priraštaj (2004) -4,5 ‰
Broj naselja 7
Položaj
Pokrajina AP Vojvodina
Okrug Zapadno-bački okrug
Sedište opštine Kula
Ostalo
Dužina puteva (2004) 138 km
Broj zaposlenih stanovnika (2004.) 10592
Broj osnovnih škola (2003/2004)
Broj učenika 8

4351
Broj srednjih škola (2003/2004)
Broj učenika 4

2465
podaci republičkog zavoda za statistiku Republike Srbije


Opština Kula je jedna od opština u Republici Srbiji. Nalazi se u AP Vojvodina i spada u Zapadno-bački okrug. Po podacima iz 2004. opština zauzima površinu od 481 km² (od čega na poljoprivrednu površinu otpada 45404 ha, a na šumsku 279 ha).

Sedište opštine je grad Kula. Opština Kula se sastoji od 7 naselja. Po podacima iz 2002. godine u opštini je živelo 48353 stanovnika. Po podacima iz 2004. prirodni priraštaj je iznosio -4,5‰, a broj zaposlenih u opštini iznosi 10592 ljudi. U opštini se nalazi 8 osnovnih i 4 srednjih škola.Sadržaj
1 Geografija
2 Reljef
3 Klima
4 Naseljena mesta
5 Demografija
6 Privreda
7 Literatura
8 Spoljašnje veze


Geografija

Opština Kula ističe se središnjim položajem u Bačkoj. Međufunkcionalna spona i faktor okupljanja svoje teritorije je grad Kula. Iako je u svojoj opštini ekscentrično položena, po svojim višestrukim funkcijama Kula ima centralno značenje. Tako izraženi funkcionalni centralitet sem Vrbasa i Sombora nema ni jedno naselje kanalske zone. Specifičnost saobraćajno-geografskog položaja Kulske teritorije naglašena je momentom tranzitno-čvorišne dekoncentracije na šire područje Velikog Kanala, zbog čega je i Crvenka mogla preuzeti deo tranzitno-čvorišnih funkcija. U tom smislu Crvenka se pojavljuje kao sekundarna polarizacijska tačka koja prema sebi privlači deo Kulske teritorije i ima odgovarajuću ulogu u funkcionalnoj regionalizaciji. S relativno kompleksnijim regionalnim učincima.

Reljef

Reljefna jednoličnost ovog područja je prividna, jer pri detaljnijem promatranju dolaze do izražaja određeni kontrasti, najizrazitiji u pojavi i rasprostranjenosti povišene lesne zaravni (lesnog platoa), koja u odnosu na nižu lesnu terasu ostavlja utisak povišenog i zasečenog reljefnog bloka. I jedan i drugi reljefni elemenat ističu se tlima visokog boniteta što se odražava u pojmu agrarne vrednosti ovih krajeva.

Klima

Klimatska kontinentalnost odražava se negativnim januarskim i visokim julskim temperaturama. Za godišnji tok temperatura je upadljivo da se ekstremi ne podudaraju s letnjim i zimskim solsticijem, ali s izuzecima od ove pretežne pravilnosti.

Naseljena mesta
Kula
Kruščić
Lipar
Nova Crvenka
Ruski Krstur
Sivac
Crvenka

Demografija

Naselja sa većinskim srpskim stanovništvom su Lipar, Nova Crvenka, Sivac i Crvenka. Kula ima relativnu srpsku većinu, Kruščić relativnu crnogorsku. Ruski Krstur ima rusinsku većinu.

Demografska kretanja stanovništva pokazuju pozitivne iznose mehaničkog kretanja broja stanovnika opštine u celini. Pozitivna kretanja pokazuju i dva vodeća naselja opštine - Kula i Crvenka. Ostala naselja iskazuju naizmenično oscilatorne tendence s negativnim vrednostima u poslednjem popisnom cenzusu.

Heterogenost i izmešanost bitna je karakteristika nacionalnog sastava ovog kraja. Najbrojnije je srpsko stanovništvo, a od nacionalnosti najzastupljeniji su Mađari. Crnogorci su najznačajnija imigraciona komponenta. Etnički specifikum kraja su Rusini sa svojom zanimljivom i bogatom kulturnom baštinom.

Nacionalni sastav opštine Kula prema popisu iz 2002. godine:
Srbi (52,01%)
Crnogorci (16,34%)
Rusini (11,16%)
Mađari (8,44%)
Ukrajinci (3%)
Hrvati (1,66%)
Jugosloveni (1,53%)

Privreda

U privrednim funkcijama osnovno značenje imaju industrija i poljoprivreda. Industrija sa svojim kapacitetima i proizvodnjom daleko prelazi opštinske okvire. Neke industrijske grane poprimaju po važnosti i vrsti proizvodnje državne relacije, a neke se pojavljuju i na stranom tržištu sa svojim kvalitetnim proizvodima. Industriju u celini karakteriše pravilan izbor proizvodne orijentacije i dinamičan razvoj. U prostornom rasporedu, pored aglomerativnih, dolaze do izražaja i disperzne tendencije.

U slici agrarnog pejzaža dolaze do izražaja društveni posedi. Vizuelno naglašeni velikim prostranstvom i individualni posedi s pravilnom kraćom i užom pacelacijom. Brojčanu prevlast imaju livade, a ostale kategorije tla odraz su ekološke sredine reljefnih elemenata. Iako je vodeće naselje Kula položeno na istočnoj periferiji opštinske teritorije, raspored naselja u celini odražava gotovo izotelno rastojanje. Na dodiru dvaju reljefnih elemenata prostiru se Kula Crvenka i Sivac. Ruski Krstur je najznačajnije naselje lesne terase na kojoj se nalazi i Kruščić. Na lesnoj zaravni nalaze se svega dva naselja opštine - Lipar i Nova Crvenka. Kula i Crvenka kao vodeća naselja svrstana su u kategoriju gradskih naselja s gradskim prospektima i rekonstruisanim centralnim delovima. I u ostalim naseljima nailazimo u centralnim delovima na elemente gradske arhitekture. Rasprostranjenje i vertikalne linije arhitektonskih objekata su proporcionalne s veličinom i značenjem naselja.

Literatura
Kulska komuna, Ekonomska politika - Beograd)
Kula, „Poslovni monitor“, maj 1994.
Monografija fabrike „Sloboda“, Jež, Beograd, 1970.
Katalog Kula, 1973.
Vojvodina - znamenitosti i lepote, književne novine, Beograd, 1968.
Franc Blanc - Kula und seine deutschen, Volflfgang Hen, Štutgart, 1976.
Opština Kula - Geografska monografija, Kula - Novi Sad, 1982. (str. 268, 269) Dr Josip Pleše, prof. univerziteta.